In oktober 2023 verscheen een bijzondere publicatie waarin Roy Scholten en Martijn van der Blom de resultaten van tien jaar drukken en spelen presenteren: Print & Play – De kunst van LEGO letterpress.
Als de grafisch ontwerper en fotograaf van deze publicatie geef ik hier graag een inkijkje in het maakproces van deze uitgave en de uitgangspunten en vormgevingsprincipes die er aan ten grondslag hebben gelegen.
Sinds 2013 verwerken Roy Scholten en Martijn van der Blom LEGO zetsels in hun prentkunst. Hun gezamenlijk werkterrein bevindt zich in het Grafisch Atelier Hilversum.
Roy is beeldend kunstenaar, service designer en informatiearchitect. Martijn is beeldend kunstenaar en drijvende kracht achter het kunsteducatieprogramma en de werkplaats van Grafisch Atelier Hilversum.
‘Print & Play’ is een tweetalige publicatie, waarin zes projecten aan bod komen, van gestileerde dino’s en vogels tot abstracte maskers, landschappen en typografie. Samen laten ze niet alleen de karakteristieken van het drukken met LEGO stenen zien, maar tonen ze ook de mogelijkheden voor het maken van meer persoonlijk werk.
Een bijzondere uitgave voor liefhebbers van prentkunst, grafische vormgeving en spelen met LEGO!
Het was een langgekoesterde wens van Roy Scholten en Martijn van der Blom om hun vakkennis over LEGO letterpress – middels een boek – te delen met de (amateur)drukkers, beeldend kunstenaars, vormgevers en letterpress-liefhebbers.
Na een aantal gezamenlijke brainstormsessies ontstond het idee te starten met een eerste, ‘algemeen introductieboek’, om wellicht in de toekomst te kunnen vervolgen met boeken over individuele projecten.
Trefwoorden voor het ontwerpconcept en de grafische vormgeving:
Het boek is ontworpen op een stramien van 1 LEGO-punt van 8 x 8 mm: de basiseenheid van het grid.
De afmeting van het boek is 21 × 30 LEGO-punten. Oftewel 168 x 240 mm.
De dikte is gelijk aan Hollandse hoogte (24,85 mm). Bij “De ‘Hilversumse methode’ vraagt om een Flatbook” kun je daar meer over lezen.
In de schetsfase heb ik voor de combinatie ‘tekst & beeld’ gezocht naar eenzelfde geometrische beeldtaal als het LEGO drukwerk. Bijvoorbeeld door de tekst te zetten in een uitgevuld zetsel, en soms net zo dicht op elkaar gezet als de LEGO. Helaas dat bleek onleesbaar te worden…
De uitkomst werd dat tekstkolommen per pagina mogen varieren in zetbreedte. Er mag een ‘blokkerige’, maar toch ook speelse vormgeving ontstaan die doet denken aan de geometrie van LEGO. Zolang het maar binnen het basisstramien van 21 x 30 LEGO punten valt.
Alle afbeeldingen zijn op ware grootte weergeven tenzij anders vermeld.
Martijn en Roy drukken voornamelijk op een formaat rond A5. Om een afbeelding op 100% ware grootte te plaatsen is het boek dus een fractie groter geworden: 168 x 240 mm.
Het boek is tweetalig. Om een zo groot mogelijk contrast te vormen tussen de Nederlandes en de Engels tekst heb ik gekozen voor één lettertype (Univers) in twee verschillende stijlen (bold en condensed). De lezer moet in een oogopslag zien waar zijn/haar tekst staat. Maar daarover straks meer.
In de schetsfase ontstond de wens om “tabbladen” te plaatsen tussen de verschillende hoofdstukken. Ik heb gezocht naar een uiting die het tegenovergestelde vormt van het hoekige en kleurrijke LEGO. Hier kwam mijn ‘oude liefde’ fotografie om de hoek kijken. Ik kreeg van Martijn en Roy de vrije hand om te gaan experimenteren.
De zwart-wit fotografie van close-ups, met een extreem grote scherpte-diepte, en neiging naar abstractie, bleek een schot in de roos. Het geeft het boek structuur en de lezer houvast.
We hebben bij elke ontwerpronde alle spreads aan de wand in de studio geprikt. Gaandeweg de bespreeksessies kwam de structuur van het boek en de indeling van de hoofdstukken langzaam bovendrijven. We hebben met elkaar vele middagen geschoven, gewikt en gewogen, een erg interessant en leuk proces!
De keuze is gevallen op het lettertype Univers, ontworpen door Adrian Frutiger in 1956. In dezelfde tijd begon LEGO populair te worden.
Het boek is tweetalig. Om de teksten een stevig contrast te laten vormen met elkaar heb ik gekozen voor de 65 bold en de 57 regular-condensed.
Letterkeuze Nederlandse tekst:
Lopende tekst: Univers 65 bold 7,5 pt op een interlinie van 0,5 LEGO-punt (= 11,339 pt)
Koppen: Univers 75 black 18 pt op interlinie van 1 LEGO-punt (= 22,677 pt)
Letterkeuze Engelse tekst:
Lopende tekst: Univers 57 regular-condensed 7 pt op een interlinie van 0,5 LEGO-punt (= 11,339 pt)
Koppen: Univers 67 bold-condensed 12 pt op interlinie van 0,75 LEGO-punt (= 16 pt)
Spatiëring is overal +20
Cijfers en kapitalen zijn een puntje kleiner gezet om ze minder in het oog te laten springen.
Cruciaal om met alle makers het boek door te nemen vóór het hele ontwerp- en productieproces van start gaat!
Drukkerij Ten Herkel uit Loosdrecht heeft het boek digitaal gedrukt op hun HP Indigo 7600, en was bereid proefdrukken te maken. Met de proef als referentie heb ik alle diverse kunstwerken lithografisch in toon, contrast en sfeer op elkaar afkunnen stemmen.
Ook hebben verschillende papiersoorten de revue gepasseerd. De keuze is gevallen op het witte Maxi Offset 170 grams van Igepa. De originele drukkleuren en de lichtcrème-papiersoorten waarop Martijn en Roy gedrukt hebben, komen op hierop het beste tot hun recht. Bovendien is het een papiersoort waarop goed digitaal gedrukt kan worden, én die goed te verwerken is door Binderij Voetelink uit Haarlem.
Van de proefdrukken heb ik een dummy gemaakt, met als doel het eindresultaat zo veel mogelijk te benaderen, en het boek echt te ‘voelen’.
De makers:
Voorwoord: Thomas Gravenmaker
Redactie: Eline Levering
Vertaling: Nanda Behari
Vormgeving en fotografie: Jannie de Groot, Hilversum
Drukwerk: Drukkerij Ten Herkel, Loosdrecht
Bindwerk: J. Voetelink en zoon, Haarlem
Uitgever: tacit.studio
Letterpress, of in het Nederlands: boekdruk, is een druktechniek die inkt van de hooggelegen delen van een drukvorm, zoals een loden letter, overbrengt naar papier. Veel landen hebben een eigen letterhoogte. In Nederland heet het Hollandse hoogte en is het 24,85 mm.
Martijn en Roy ontwikkelden een hele nieuwe methode, die ze in staat stelde op deze Hollandse hoogte – en dus op elk type drukpers – te werken en zeer complexe vormen te drukken. Door Thomas Gravenmaker gedoopt tot ‘Hilversums methode’.
Dát is de essentie van hun uitvinding en tevens de uitvoering van dit boek: ik wilde het boek hetzelfde gevoel geven als ‘blok’ zetwerk van LEGO. Solide en stevig.
We kwamen op een dusdanig aantal pagina’s uit, dat – met een extra dik vel voor en achter op het omslag, een tip van Richard Voetelink – het boekblok exact Hollandse hoogte is geworden. Dat wil zeggen: 24,85 mm.
De Flatbook bindwijze zorgt ervoor dat alle pagina vlak en mooi open blijven liggen.
Omdat een flatbook geen omslag heeft dat doorloopt op de rug, moest er iets bedacht worden voor de rugbelettering (een must voor ieder boek!). Een rugregel laten zeefdrukken/printen was een mogelijke optie, maar een te prijzige…
Ik heb gekozen voor een (gedeeltelijke) wikkel om drie redenen:
– het boek is grotendeeld beschermd
– er is zelfs ruimte voor 2 rugregels
– alle lelijke toevoegingen als QR- en ISBN-barcodes komen niet op de boek terecht. De achterkant heeft nu – een flink bewerkte – LEGO-onderplaat, zonder enige opsmuk.
Eerste druk oktober 2023, tweede druk januari 2024
Oplage 500 exemplaren
118 pagina’s, Nederlands en Engelse tekst, full colour print, flatbook gebonden, 168×240 mm.
ISBN/EAN: 978-90-9037540-3
Het boek is te bestellen op de website van tacit.studio.
Jannie de Groot © 2024
